Przestrzeń osadnicza Pojezierza Chełmińskiego i przyległych dolin Wisły, Drwęcy i Osy w młodszej epoce brązu i na początku epoki żelaza

Publikowane opracowanie jest swego rodzaju próbą scharakteryzowania przestrzeni osadniczej społeczności młodszej epoki brązu i początku epoki żelaza w strefie międzyrzecza Wisły, Drwęcy i Osy. Sygnalizowany przedział czasu wskazuje na wykorzystanie w niniejszym studium źródeł archeologicznych tradycyjnie łączonych z kulturami łużycką i pomorską. Z wymienionymi jednostkami taksonomicznymi łączy się takie najważniejsze fakty cywilizacyjne o znaczeniu ogólnym jak pojawienie i upowszechnienie się kremacji zmarłych, wznoszenie i użytkowanie osiedli obronnych, a także umieszczanie popielnic w grobach skrzynkowych i kloszowych. Jednocześnie, w celu nakreślenia kształtu wspomnianej przestrzeni, autor stara się zwrócić uwagę Czytelnika na uwarunkowania krajobrazowe osadnictwa, oceniane jako istotne i nieodłączne części pierwotnego systemu kulturowego. Próba opisania tego związku przez zdefiniowanie koincydencji źródełi otoczenia środowiskowego prowadzi do wniosku o wyjątkowo silnej i tym samym zakorzenionej ważności przywiązania miejscowej ludności do zajmowanych obszarów. Trwałość tego umocowania, tej swego rodzaju tradycyjnie uprawnionej stygmatyzacji „przyjaznością oswojonego siedliska”, była ogólnie stała od młodszej epoki brązu do wczesnej epoki żelaza włącznie. Płynie stąd wniosek, że wymienione wyżej fakty w postaci pojawienia się osiedli obronnych i później grobów skrzynkowych i kloszowych, istotne także z punktu widzenia wyróżników kultur archeologicznych i ich faz, ogólnie nie zmieniały kształtu stref osadniczych, stymulowanych ważnością pamięci o zmarłych przodkach kodowanej „w świętości” miejsc składania ich prochów. Można to oceniać jako wielopokoleniowe uprawnienie wspólnoty do zajmowanego obszaru. Autor zatem skłania się do tych poglądów, które starają się uzasadnić tego rodzaju nekropoliczną stygmatyzację zajmowanych siedlisk. To kulturowe znakowanie przestrzeni mogło się dokonywać także na poziomie innych (pozagrobowych) podmiotów hierofanicznych, znanych wspólnocie. Można tym samym zauważyć, że pewne zmienności kształtu i charakteru struktur osadniczych, jeśli rzeczywiście do nich dochodziło, ogólnie przebiegały w ramach trwale zakorzenionego wariantu kręgu kultur pól popielnicowych, z upływem czasu modyfikowanego wpływami cywilizacji halsztackiej. Dopiero kres tej ostatniej skutkował regresem kulturowym, wyraźnie także odczuwalnym w strefie międzyrzecza Wisły, Drwęcy i Osy.